Í mínum arbeiðsrúmi hongur ljósrit av heimsins kanska mest víðagitnu grein, sum tann 13. januar 1898 stóð á forsíðuni á tí franska tíðarritinum L'AURORE. Høvundurin var ein tá kendur franskur rithøvundur og æt Émile Zola. Eg keypti hetta ljósritið fyri einum ári síðani í tí franska bókhandlinum í Fiolstræde miðskeiðis í Keypmannahavn, stutt frá Nørreport. Í gøtuni ýðir í bókhandlum, og tann forvitni kennir í nasunum angan av Europa.
Søgan aftan fyri henda tekst er tann, at í 1894 varð Alfred Dreyfus – franskur jødi og kapteynur í franska herinum – skuldsettur fyri at hava latið Týsklandi loyniligar upplýsingar, kom fyri rættin og varð dømdur til fongsul fyri lívstíð á Djevlaoynni í Suðuramerika. Tað varð skjótt prógvað, at ákæran var følsk, men franskir myndugleikar hildu fast við tann órættvísa dómin, og Dreyfus endaði sum fangi á tí illa gitnu Djevlaoynni. Alt Frakland var á gosi, høgravongurin og umboð fyri ta katólsku kirkjuna kravdu, at Alfred Dreyfus skuldi revsast, eisini um hann var ósekur og eisini eftir, at hetta væl og virðiliga var prógvað.
Málið endaði við, at Dreyfus – í 1904 – varð fríkendur. Tvey ár seinni fekk hann fulla uppreisn, og hann gjørdist at enda riddari av Heiðurslegiónini. Søgan um hesa gølu gjørdist skjótt kend, eisini í Norðurlondum og Føroyum. Tíbetur fekk Dreyfus heilhugaðan stuðul frá politikarum sum Clemenceau, frá radikalum andsmennum og frá umboðum fyri rationalismuna og vinstravongin. Málið var eldfimt, av teirri einføldu orsøk, at Frakland hevði verið við undirlutan í fransk-týska krígnum 1870-71. Jødar fingu skyldina fyri ósigurin, og antisemitisman var um hetta mundið við sítt fríska lív serliga millum kristin og fólk á høgravonginum. Millum tey, sum styðjaðu tann jødiska hatifuglin, vóru danska andsmennið Georg Brandes og tann gitni svenski rithøvundurin Hjalmar Söderberg.
Gamal gestur á vitjan
Tá ið eg loyvi mær at nema við hetta mál, hevur tað samband við, at tann rørsla, sum kveikti hesa gølu, nú aftur ger um seg víðahvar í heiminum, og serstakliga í Europa. Felags fyri hesa rørslu er hugtakið fascisma. Hetta orðið sá fyrstu ferð dagsins ljós í Europa í 1920. Orðið, sum er latínskt, kemur av orðinum fasces, sum merkir eitt bundi ella eitt tyssi, eitt nú av nýskornum korni. Í tí rómverska ríkinum var fasces ímynd av myndugleika og varð tá brúkt í sambandi við, at fólk vórðu avrættað.
Orðið bleiv í 1920 kent víðahvar sum fascisma, sum var heitið á tí rørslu, ið varð íbirt av tí italienska politikaranum og fólkaøsaranum Benito Mussolini (1883-1945). Hansara rørsla, sum bygdi á flokseinaræði, stórleikabreggj og tjóðskaparøsing, hevði valdið í Italia árini 1922-45 og var ein av spírunum til nazismuna, sum Adolf Hitler (1889-1945), borin í heim í Eysturríki - við eini fólkaøsing, sum ikki hevur sæð sín líka - íbirti í Týsklandi og Europa. Báðar hesar rørslur vóru í roynd og veru feigdarkultar, og tann seinni av hesum fólkaøsarum megnaði eisini at beina fyri seks milliónum av heimsins jødum. Mussolini og Hitler lótu báðir lív í 1945. Tann seinni tók seg sjálvan av døgum, og tann fyrri varð tikin av døgum í Norðuritalia.
Hyggja vit at heiminum í dag, kenst tað sum at heilsa upp á gamlar kenningar. Eitt fyri og annað eftir koma tey – skríðandi undan túgvu eftir túgvu og stein undan steini - fascismunnar og nazismunnar ónossligu torvatrøll – eitt nú í Russlandi, í Týsklandi, í Ungarn, í Hvítarusslandi og í Italia. Summi av hesum illryskjum hava longu valdið, onnur ganga ivaleyst og gleða seg til at at fáa tað.
Fyri 4-5 árum síðani royndi ein republikanskur politikari við harðskapi og lógloysi at tiltuska sær valdið í USA, hóast hann tá umboðaði ein minniluta í sínum landi, og hóast hansara lógloysi tá kostaði fleiri fólkum lívið. Í einumhvørjum so dánt frískum fólkaræði átti ein slíkur brotsmaður ikki at sloppið at stilla uppaftur, men tað er tvørturímóti, móti øllum demokratiskum reglum fekk hann møguleikan, og hansara veljarar hava nú veitt honum tøkk fyri brotsgerðina og valt hann í landsins hægsta embæti.
##med2##
Valdsins tríbýti
Sum mong vita og onnur áttu at vitað, var tað tann franski heimspekingurin og upplýsingarundangongumaðurin Charles de Montesquieu (1698-1757), sum við sínum høvuðsverki De L'Esprit des Lois (Um lóganna anda), 1748, legði støðið undir ta beinagrind, sum í dag er ryggur og møna í øllum av sonnum demokratiskum londum. Hansara bragd var tað, vit í dag rópa valdsins tríbýti – hetta at valdið í øllum demokratiskum londum verður býtt sundur í tríggjar sjálvstøðugar myndugleikar, sum hvør hevur sítt øki í einum ríki – politiskt vald, lóggávuvald og dómsvald – undir sær, og sum hvør virkar sjálvstøðugt og er óheftur av hinum.
Tá ið ein nývaldur forseti – umframt at vera ólógliga valdur – sleppur at fríkenna fleiri enn tjúgu brotsmenn – og tá ið á henda hátt tað politiska valdið tekur dómsvaldið av ræði – er tað eitt grefligt brot á hesa demokratisku meginreglu. Men ein tílík misgerð er nettupp eitt av fascismunnar høvuðseyðkennum.
Eg fari at venda aftur til hetta evni seinni, men fari fyrst at siga eitt sindur um, hvussu fascisman – og við henni summastaðni eisini ein nýggj nazisma – nú breiðir seg í heiminum. Millum oddamenninar í hesum nýggja ónossliga brúna liði kann ein nevna Vladimir Putin í Russlandi, Viktor Orban í Ungarn, Lukhasjenko í Hvítarusslandi og Benjamin Netanyahu í Ísrael.
Glæstrimynd og søga
Vladimir Putin er søgufrøðiliga sæð serliga áhugaverdur, tí hann umboðar eitt slag av samanrenning millum stalinismu og fascismu. Hann hevur sín uppruna í KGB – tí sovjetsku loyniløgregluni – men gjørdist seinni fascistur um ein háls og fekk sær sum fyrimynd tann russiska fascistin Ivan Iljin. Sum mongum kunnugt umboðaði Mikhail Gorbatjov eina nýggja europeiska frælsissól í Russlandi, men var kanska ov vinglutur, og hvussu er og ikki, við hansara falli var endin, at ein slík sól fer neyvan aftur at renna úr kavi í Russlandi.
Vladimir Putin er – hví ikki siga sannleikan ? – bæði drápsmaður og tjóvur. Hann leggur seg serliga eftir at lata sínar hermenn bumba ukrainskar føðiklinikkir – og hevur sostatt til endamáls at drepa smábørn, áðrenn tey eru fødd. Stýrið hjá hesum manni er í roynd og veru dømi um vitleyst kvinnuhatur, og hansara skutilsveinar leggja seg serliga eftir at neyðtaka kvinnur (og menn) í ovurstórum tali – sum m.a. er greitt frá í bókini Putins bardagi móti kvinnum eftir finsk-estiska rithøvundin Sofi Oksanen. Sum drápsmaður er Putin nýskapandi og kreativur, og hampafólk í Russlandi, sum koma í viðgerð hjá hesum fascistiska spunalækna, kunnu velja ímillum eitt nú at verða eitrað, blakað út úr flogførum ella blakað út av ovastu hædd í háhúsum.
Putin leggur seg serstakliga eftir alsamt at broyta søguna, so hon samsvarar við gongdina og dylur fortíðar brots- og misgerðir. Eitt gott dømi um hetta er tann sáttmáli, sum Stalin og Hitler fingu í lag tann 23. august 1939. Sáttmálin var eitt gott dømi um ektaðan nazistisk-sovjetskan vinskap, og Stalin skálaði fyri tí týska Føraranum, eftir at skjalið var undirskrivað. Sum vit minnast leyp Nazi-Týskland sløk tvey ár seinni á Russland, og síðani hvarv hetta eldfima kapitlið úr russiskum søgubókum, og nú er øll umrøða av hesum søguliga veruleika strangliga bannað. Hetta er dømi um klassiska søgureinging, soleiðis sum George Orwell lýsir hana í tí beinraknu og sannspáddu framtíðarskaldsøguni 1984.
Slíka søgureinging finna vit eisini í Føroyum. Tá ið undirritaði í verkinum Antisemitisma, sum kom út í 2023, við prógvum og skjølum upplýsti, at ein kendur prædikumaður í Brøðrasamkomuni í 1938 var logandi nazistur og tilbað Adolf Hitler, var mikil øsing um hesa turru og sakligu upplýsing. Kjarnin í hesum máli var, at eisini í okkara lítla landi skuldi søgan – eftir orwellskari fyrimynd – broytast og skrivast um, so hon samsvaraði við eftirtíðar glæstrimyndir.
Fólkamorð í Miðeystri
Ein onnur blóma í bukettini av tíðarinnar fascistum er Benjamin Netanyahu í Ísrael. Í stuttum kann sigast um hetta bæði ógvuliga fløkta og ógvuliga einfalda - og út av lagi blóðuga – evni, at eftir 1945 – og eftir at nazistar í Týsklandi – við hjálp serstakliga frá katólskum londum sum Rumenia og Ungarn - høvdu dripið, gassað og massakrerað tilsaman seks milliónir av sakleysum jødum, var millum øll skilafólk semja um, at sjálvandi skuldu jødar hava sítt egna ríki, og at einasti søguligi møguleikin var tað landið, har teir nú búgva. Uppgávan var ikki løtt, men kundi kanska verið loyst, um tvær megintreytir vórðu loknar – (1) at skilagóðir verðsligir jødar sluppu at skipa fyri gongdini og (2) at palestinar fingu sítt egna ríki. Henda loysnin – rópt tvíríkjaloysnin – var og er einasti máti at fáa enda á tí grøtiliga blóðuga sorilsi, sum eyðkennir Palestina.
Útlitini fyri hesi loysn eru ikki góð. Orsøkin til hetta er sum ikki einaferð átrúni – fyrst og fremst Hamas, harnæst onnur einaveldi á leiðini, og í triðja lagi gamaltestamentlig jødisk hugsan. Tey sum kenna søguna vita, at upprunaliga var ætlanin at stovnseta eitt rættvíst, demokratiskt, sekulert og sosialistiskt ríki í Miðeystri. Um fascistin Benjamin Netanyahu er at siga, at hansara rørsla tykist hava í hyggju at gera tað sama sum tann nývaldi forsetin í USA – at skerja dómsvaldið og soleiðis gera seg inn á ta demokratisku meginregluna hjá Montesquieu. Harnæst hevur hann latið brotsmenn sleppa at vera ráðharrar í síni stjórn, eitt nú bølmennið Itamar Ben Guir, hvørs høvuðsendamál sum kunnugt er at ræna alt tað palestinska økið á vestara áarbakka frá palestinum, og – eftir nazistiskari fyrimynd – at reka allar palestinar úr tí landi, sum teir og ikki ísraelar hava søguligan rætt til.
Um lesarin annars ynskir at fáa nágreiniligan kunnleika um viðurskiftini í Ísrael beint nú, loyvi eg mær at nevna bókina Diary of a Crisis, 2024, eftir jødiska søgufrøðingin Saul Friedländer. Høvundurin, sum nú er yvir níti ár, er tiltikin, tí hann hevur skrivað tvey merkisverd stórverk um Holocaust – The Years of Persecution. Nazi Germany & the Jews 1933-1939 og og The Years of Extermination. Nazi Germany and the Jews 1939-1945. Friedländer, sum er sekulerur (t.e. ikki trúgvandi) jødi, misti bæði foreldrini í teirri týsku jødatýningini.
Tveiy sløg av átrúna
Á eini tí merkisverdastu fotomyndini, sum hevur verið at sæð í bløðunum fyri stuttum, síggjast – í tí týska tíðarritinum Der Spiegel – hjartansvinirnir og feðgarnir Vladimir Putin og Benjamin Netanyahu – taka lógvatak, sum vilja teir hátíðarliga seta innsigli á síni moralsku og etisku brøgd – morð og stuldur framd móti sakleysum hampafólkum í Ukraina og Miðeystri.
Í hesum sambandi er kanska ómakin vert at steðga á og siga eitt sindur um religión. Hetta fyribrigdi – átrúni ella religión – umboðar í søgu, mentan og list, serstakliga í Europa – eitt virðismikið mentanarligt og fagurfrøðiligt íkast. Dømir um hetta eru eitt nú kirkjur, dómkirkjur og listaverk víðahvar í Europa, og somuleiðis tónlistarverk eftir eitt nú Bach og Händel.
Góð dømir úr heimsins skaldskapi eru eitt nú sálmar eftir danska skaldið N.S.F. Grundtvig og skaldsøgan Les Miserables (Vesalingarnir) eftir franska rithøvundin Victor Hugo (1802-85), tann drúgva, ófatiliga vakra og djúpa søgan um tukthúsfangan Jean Valjean, sum at kalla einki hevur gjørt til sakar, men situr fangi í nítjan ár, sleppur út, er um at falla eina ferð aftrat, men verður bjargaður av tí óendaliga fyrigevandi Myriel biskupi í Digne í Suðurfraklandi, hvørs ógloymandi miskunnargerð eins og ein glæma upplýsir sinni og sál hjá Valjean og ger hansara lív so vakurt og stórbært, at tað fleiri ferðir fer lesaranum kalt niður eftir bakinum. Ikki minni hugtakandi er søgan um tann “rættvísa” løgreglumannin Javert, sum ikki gevst at elta Valjean. Henda bókin er eftir mínum tykki mætasta skaldsøga, sum er skrivað.
Men skaldsøgan hjá Hugo er eindømi. Og samanbera vit átrúna við sonn demokratisk virðir, er religión altíð sekunder og stundum vandamikil. Grundtvig, sum skilti so mangt betri enn mangur annar kristin, segði tey gitnu orðini menneske først og kristen så. Ein enskur rithøvundur skrivaði einaferð, at nettupp hesi orðini vóru ein høvuðsgrund til, at Danmark stóð seg best av øllum europeiskum londum árini 1940-45. Meðan katólsk lond sum Rumenia og Ungarn ikki bara sviku, men bóru seg soleiðis at móti jødum, at tað tekst ikki upp á tunguna, gjørdi Fuglsang-Damgaard biskupur tað bragd, at hann skrivaði eitt mótmæli og sendi tað beinleiðis til nazistanna høvuðsborg í Berlin. Hetta var í 1943, og biskupurin vágaði sítt egna lív, men hann var við hesi gerð við til at bjarga donskum jødum og bjargaði samstundis bæði síni, kirkjunnar og Danmarkar æru.
Grønland
Í hesum sambandi havi eg hug – við fáum orðum – at nema við dagsins og tímans mest umrødda mál. Fyri fáum døgum síðani var heimurin vitni til, at forsetin í einum stórveldi hótti við at fara í kríggj móti Danmark og ræna eitt fyrrverandi hjáland, sum – um vit hyggja burtur frá fortíðar mistøkum – sum heild hevur alla orsøk til at fegnast um samstarvið við tað lítla og knáa ríkið fyri sunnan. Í hesum sambandi havi eg hug at peika á tvær týðandi og viðkomandi próvgrundir. Í fyrsta lagi vísir søgan, at øll lond, sum hava havt politiskt og søguligt samband við Bretland ella USA, hava mist sítt mál og sína mentan. Hvussu gongur valisiskum í dag, skotskum, írskum? Hvussu gongur málinum í Hetlandi? Hvussu gongur indianskum mentanum?
Hyggja vit at okkara egna landi, so hava vit – í gróðrarríkum samstarvi við Danmark – ikki bara varðveitt okkara mál og okkara mentan, men í roynd og veru umframt hetta ognast eitt slag av tvímentan – við tí úrsliti, at vit umframt at duga tvey (ella í roynd og veru fimm) norðurlendsk mál hava ognast danska vísu- og kvæðamentan - ta ríkastu í Norðurlondum - so væl og virðiliga, at okkara lítla oyggjaland í dag er einasta tjóð í Norðurlondum, har henda mentan er varðveitt. Vit skilja og tala øll norðurlendsk mál uttan finskt og kunnu soleiðis lættliga og uttan trupulleikar samskifta við aðrar norðbúgvar.
Sjálvur havi eg havt ta gleði fleiri ferðir at umboða mítt land – sum nevndarlimur - bæði í Noregi, Svøríki, Íslandi og Finnlandi. Tá ið eg gekk á Studentaskúlanum árini 1958-60, høvdu einstakir tjóðskaparhugaðir føringar tað sjónarmið, at vit skuldu als ikki læra danskt, men eingilskt. Hetta var leiðin í Íslandi – við tí úrsliti, at ein í dag mangan upplivir – á fundum í Norðurlondum – at norðbúgvar tala norðurlendsk mál, men at íslendingar ofta tala eingilskt. Eftir mínum tykki er hetta pínligt. Um samstarvið millum Grønland og Danmark skrivar Minik Rosing, professari jarðfrøði, soleiðis í grein í WEEKENDAVISEN tann 10. januar í ár:
Vit áttu heldur at sýnt áhuga fyri væleydnaðum úrslitum tey seinastu 300 árini. Í 1847 varð Grønlands læraraskúli settur á stovn, í 1851 kom tann grønlendska mállæran og í 1871 tann grønlendska orðabókin. Vit eiga at gleða okkum um tann ríka grønlendska sanggripin, sum er ein samruni av europeiskum tónleiki og grønlendskum sangi, ella um at tað grønlendska heilsuverkið varð nútímansgjørt við tí úrsliti, at vunnið var á eini tuberklafarsótt, at frá 1950-árunum til 1960-árini varð burðartalið tvífaldað, og at fólkatalið somuleiðis varð tvífaldað frá 1951 til 1971.
Átrúni og samkynd
Men lat meg nú rógva aftur á høvuðsevnið í hesum essay. Og lat tað verða sagt týðiliga, at rørslur sum nazisma og fascisma í roynd og veru – serstakliga um tær verða sæddar í strukturalistiskum ljósi – eru religiónir, og at teirra gudar eru gudar og ikki nógv øðrvísi enn Buddha, Jahve, Allah og kristindómsins Gud. Kanska er hetta ein orsøk til, at mong fólk - bæði í Europa og USA - í hesum døgum fegnast um, at falnir skuggagestir nú rísa uppaftur úr øskuni, busta støv og fjaðrar av sær, fáa glamp í eyguni og mutla, hásir á málinum: - Skulu vit ikki royna aftur? Hvat siga tit til eitt da capo? Ein vals við Adolfi? Ein tango við Benito? Vit hava nógvar filmar á goymslu, teir royndust væl fyri áttati ella níti árum síðani. Lat okkum busta dustið av teimum – her eru teir – ein eitur Buchenwald, ein annar Ravensbrück, ein triði Chelmno, ein fjórði Auschwitz!
Ikki fáir serliga trúgvandi føringar bæði hava verið og eru hugtiknir av tí veruleika, at til eru menniskju, sum hava øðrvísi kynsligan atburð enn meirilutin, og eru tvíkynd, lesbisk ella homoseksuell. Sjálvur havi eg frá ungum árum hildið hetta verið heilt natúrligt, tí – sum maðurin segði – náttúran er rík ella – kundu vit kanska sagt – Guds skaparverk er ríkt!
Summi av hesum fólkum – tey sum hava lítið til – fara nú, í staðin fyri at brúka sítt høvd, at leita í Halgubók og síggja – í brøvum ella skriftstøðum – at slík fólk skulu avlívast. Tey fara nú at plága onnur við tí tápuliga møsni, tey finna í skriftini, og eisini kunnu tey vísa á, at heimsins gudar – ein Hitler, ein Putin – við lóg døma minnilutabólkar til deyða. Eisini hava fólk verið – bæði í Brøðrasamkomuni og í Miðflokkinum – sum hava vágað sær at leggja eftir hampafólkum, ið sum menniskju vóru í allar mátar bæði betri og vitugari enn hesir smásáru og óvitandi gudilingar. Hetta áhugaverda evni er umrøtt í verkinum Antisemitisma eftir undirritaða s. 434-438, og har sæst, at um 50.000 menn og unglingar – samkyndir ella hildnir at vera samkyndir – vórðu dømdir í nazistanna ríki, 5.000 tvingsilsfluttir og 3.000 myrdir.
Men – sum orðatakið sigur – tað blíðkar fyri hugaðum manni. Eisini í Miðflokkinum eru skilafólk, og øll haturstala móti kynsligum minnilutum tykist nú vera løgd aftur um bak. Hetta eiga vit at fegnast um.
##med3##
Poe, Baudelaire og Bradbury
At enda fari eg at venda aftur til tað nýggjasta dømið um fascismu í heiminum í dag. Í USA – har skilafólk longu í 18. øld løgdu støðið undir einum modernaðum fólkaræði, og har stórmenni sum Harry S. Truman og Jimmy Carter fyrr hava umboðað humanistisk virðir – ræður nú – tað eg dugi at síggja – ein vulgerur, djúpt óupplýstur andaligur krotusmiður, hvørs orðatilfar er væl minni enn tað hjá einum tríára gomlum barni, og sum nú hevur í hyggju at bjóða Danmark – einum tí mest mentaða landinum í Europa – av í bardaga. Tað, sum einamest eyðkennir henda mann, er haturstala – hatespeech – og sama grefliga, hatafulla orðalag, sum Hitler á sinni brúkti móti jødum, brúkar hesin maður móti innflytarum.
Eitt, sum á sinni eyðkendi fólkaøsarar sum Hitler og Mussolini, var tómt orðabrask um stórleika, og sama tóma og tápuliga orðagos leiftrar nú úr vestri og nærkast londum í Europa. Her átti tó ikki at verið nøkur neyð. Tí vit onnur vita og hava altíð vitað, at fyri mongum árum síðani – longu í fyrru helvt av nítjandu øld –var Amerika eitt stórt land. Tey, sum tryggjaðu hesum landi stórleika, vóru andsmenni, heimspekingar og listafólk. Tað kanska besta dømið var rithøvundurin og skaldið Edgar Allan Poe (1809-49), føddur í Boston, Massachusetts, tiltikin fyri sínar nýskapandi stuttsøgur og sublimu yrkingar. Hansara skaldskapur gjørdist skjótt kendur í Europa, serstakliga í Fraklandi, og millum hansara bókmentaligu næmingar vóru eitt nú Charles Baudelaire (1821-67) og Stéphane Mallarmé (1842-98).
Millum amerikanskar rithøvundar, sum hámettu søgurnar og yrkingarnar hjá Poe, teljast eitt nú Ray Bradbury, 1920-2012 og Ursula K. LeGuin, 1929-2018, fødd í Berkely, California. Í verkinum TAÐ NÝGGJA ATLANTIS – vísindaskaldskapur og furða, sum kom út í 2002, eru eisini nakrir av kendastu tekstunum eftir hesi bæði amerikonsku merkisskald. Tey, sum so dánt eru kunnug við Halgubók, vita at í tilverunnar leiki stendur andi altíð manshæddir yvir ríkidømi ella tí, sum í bók bókanna verður rópt Mammon.
Í mínum arbeiðsrúmi hanga – ikki langt frá tí slóðbrótandi greinini eftir Èmile Zola – eitt fjarrit frá Ray Bradbury og eitt bræv frá Ursulu K. LeGuin. Kanska átti eg at flogið til Washington og fortalt forsetanum um Poe, Bradbury og LeGuin – trimum flogvitum, sum veittu Amerika ein stórleika, sum ongantíð bliknar, heldur ikki um ein smalur forseti roynir at sløkkja glæmuna.
